УНИВЕРСИТЕТ ИТМО

Адыгэ шыум исурэт

Адыгэ шыум исурэт къеш1эк1ыгъэ дунаим диштэу, хэтхагъхэу хъущтыгъэ. Къызэринэк1ыгъэр абдзэхэ къушъхьэ къоч1э-бгыч1, къызэрыхъагъэр губгъо-мэз тешъу - тыди ар, хэмытмэ щык1агъэ фэхъуным фэдэу, нибжьырэ матыгъэу, къек1оу хэуцо. Илъэс мин пчъэгъабэк1э зэрысыгъэ ч1ынэлъэжъым итеплъэк1и, иш1ык1эк1и фэгъэпсыгъэу хъугъагъэ. Ицыек1э убгъу шъынэхь бгъэжъ тамэм фэогъадэ; ихьазыр бгъуит1уци, тыгъужъыцэ цэкъэнэу, гущтэ уегъэш1ы. Цыяшхъоу адыгэмэ ящыгъын нэрыгъэу щытыгъэри ышъок1э чъыгыжъ пхъашъомрэ тыгъэмыхъо пхъэцымрэ ахэк1уак1э. Шэу зытесыр арышъ - блэнэ зэхэлъык1эр итеплъ, мыжъо къуашк1эхэу зэхэпцагъэм фэдэу, шъо ч1эгъым лып1э к1уач1эхэр щызек1оу, пытэу, гъурэу зэхэлъ.

Адыгэ шыум и1аши, ишъуаши гъэш1эгъонэу зэгъэк1угъэу щытыгъ. Гъэк1эрэк1эн фэш1эу зыгори лыягъэу хэлъыгъэп. Шъуашэу щыгъи, 1ашэу голъи гъогууанэк1э е заок1э иш1уагъэ къэмык1онэу зи хэплъагъощтыгъэп. Л1ы ебгэ лыегъэнчъэр иш1ык1эу щытыгъ. Къолэн-к1эрак1эу, нэм зыкъык1идзэу лыды-пк1ыдэу зыгори къыхэщыщтыгъэп. Ик1ак1уи, ипа1уи ш1уц1эх, ицыяшхъуи ч1апц1э, хьазыр 1упэхэр бжъэ ш1уц1, къэмэ 1апшъэри ащ фэд, мыжъоупц1эу, метэу бгырыпхымрэ шхомрэ атыралъхьэщтыгъэри къупшъхьэу е гъуч1эу аш1ыщтыгъэ, тыжьынэу аш1ыми, мылыдынэу саурк1э ч1агъэбылъыхьэщтыгъ. Ащк1э зигъэк1эрэк1эныр зыфэлъэк1ыри, зыфэмылъэк1ыри зэфэдагъ - л1ы шъошэ лыегъэнчъэр яхэбзагъ. Шъыпкъэ, фэмыф к1эрак1 зэра1ощтыгъэу, мы1о-мыш1э гори къахэмык1ы хъуныя - ащ фэдэхэри къахэк1ыщтыгъэ. Ау адыгэм ибэм, сыл1 зы1оу исыгъэм, ишыу гъэпсык1э зыфэдагъэр арыгъэ - л1эхъусэжъ гъэпсык1.

Ар къызхэк1ырэр дахэмрэ зэгъымрэ амыш1эщтыгъэу, къагурымы1оущтыгъэу ары п1онти, япшъашъэхэр агъэк1эрэк1энымк1э зи къогъанэ я1агъэп. Ябзылъфыгъэ шъуашэ зыплъэгъурэм, щыгъыным идахи, иго1уи зэраш1эрэр нэрылъэгъу пфэхъу. Къэтэбэ ш1уц1эмрэ алтэс плъыжьымрэ зэрагъэк1уни, шэк1 къолэнымрэ шъо зэик1ымрэ къек1оу зэгуалъхьани, дышъи, тыжьыни дахэу бзылъфыгъэ шъуашэм хагъэпк1эни аш1эщтыгъ. Ар, ет1ани, къа1эк1ахьэрэр к1эрак1эу, къолэн-пк1элэнэу пшъашъэр зэпа1уным язэхэш1ык1 блэмык1эуи щытыгъэп. Ц1ыфыр го1у зык1эхъук1ын шъошэ дэхагъэм ш1ок1эу рагъэлыеным зыщаухъумэни аш1эщтыгъэ ахэм. Мэзатакъэм фэдэу, тхыпхъэ зэмышъогъубэр зэк1оу, го1оу ябзылъфыгъэ шъуашэ хахын алъэк1ыгъ. Сыдми, япшъашъэ дахэу афэпэнымк1э адыгэхэр, алъэк1ыщтымк1э, зи зышъхьасынхэ щы1агъэп. Шъошэ дахэм ц1ыф ш1ык1э го1уи, пкъы къодэнэ ищыгъэ дахи рагъэгъусэжьыным язэхэш1ык1 нэсыщтыгъэ. Гъэш1эрэ хъопсап1эу ищыгъэ бжьыш1уагъэмрэ к1эрэк1э псыпсымрэ ясурэтэу япшъашъэхэр агъэк1эрак1эщтыгъэ.

Арэу дэхэгъэ-к1эрэк1агъэм фэхъуапсэхэу щытыгъэхэми, яхъулъфыгъэмэ л1эхъусэжъ шъошэ лыегъэнчъэр къыхахыгъэу щытыгъ. Шы онэ темыхэу, зэо-бэнэ мыухыжьэу, гъогуонэ зэмыпычэу егъаш1эм зыхэтыгъэхэм а зэол1 шъошэ лыегъэнчъэр хъулъфыгъэ шъуашэу ык1и л1ыгъэ нэшанэу хахын фаеу ыш1ыгъагъэх.. Пшызэжъ 1ушъо нибжьырэ пый к1оп1э гъогужъэу щытыгъ. Илъэс мин зыт1ук1э узэк1э1эбэжьмэ, Атей искиф пачъыхьагъу Пшызэ 1ушъо къынэси зэлъиубытыгъагъ. Арэу скифхэр адыгэмэ япый-яблагъэу, къатеоу, ахъунк1эхэу, Пшызэ мыдрык1и къихьэу адыгэмэ ахэсэу, ренэу щынэгъо-гумэк1ыгъоу ашъхьащытэу л1эш1эгъубэ къырык1уагъ. Къырым татар хъаныгъор, тыркур - зэо-тео щынэгъошхоу, адыгэхэр зэраукъонтхъынымк1э алъэк1рэр яшапхъэу къапыщытыгъэх. Ащ ык1ы1ужьэу ежь яхэгъэгу к1оц1к1и адыгэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэм язэрэхь-зэрэшхи, пщы-оркъхэм яхъунк1э зэпымыуи ренэу ашъхьащытыгъ. Арэу шъхьахьыжь-псэхьыжьэу адыгэхэр зыхэтыгъэм тегъэпсыхьагъэу яшыу 1эшэ-шъуашэ агъэпсын фаеу хъугъэ. Зэол1 ш1ык1эр хъулъфыгъэм идэхагъэу хахыгъ. Сыдрэ псэушъхьи зыхэт щы1ак1эм ышъхьэ щиухъумэным зэрэтегъэпсыхьагъэу, ышъуи, иш1ык1и, изек1уак1и гъэпсыгъэу зэрэхъурэм фэдагъ адыгэ шыум игъэпсык1эу хъугъэри. Ежь амалэу а1эк1элъым епэсыгъэу зэрагъэу1узэ л1эш1эгъубэк1э хахыгъэ ш1ык1эу щытыгъ ар.

(К1эрэщэ Тембот) (Гущы1э 417)

***

Умыуцумэ къиуицук1и у1ук1эн зыфа1орэм шъыпкъэу хэлъыр сэ згъэунэфыгъэу зэрэщытыр шъос1отэжьын.

Ащыгъум сэ илъэс т1ок1ырэ тфырэ фэдизым ситыгъ. Ц1ыфым иделэгъу шъыпкъэу, ышъхьэ жьыр щепщэу, ыгу зыщыгугъужь бгъэкъагъэр изэу зыщытрэ лъэхъанэу зыфа1орэм ситыгъ.

Арэу шыоу Фэдз сыкъик1ыжьыщтыгъэ. Сызыдэплъыхыжьмэ, сэщ нахь л1ы дэгъуи, сиш нахь дэгъуи Адыгэ хэкум имыгъотэнэу с1оу, зысш1ожъыжьэу сыкъак1ощтыгъэ. Джыракъые сыкъебгъук1уи, Хьакурнэхьаблэ зыфэсэузэнк1ым, сапэк1э л1ыжъ шыу горэм сыкъык1эхьагъ.

Жьыхьарзэм фэдэу, лъэхъушхок1э л1ыжъым исэмэгук1э зыгуезгъэлъаси, сэлам есхыгъ:

– Гъогу мафэ уежь апщи, тхьамэтэ маф!

Л1ыжъым ышъхьэ къыригъэзэк1и, лъэшэу къыспыплъыхьагъ:

– Насыпыш1о охъу, шыу к1эрак1! – къытыжьыгъ ащ сисэлам ипэгъок1эу.

Л1ыжъым игущы1э лакъырды сиш1ышъоу шъхьак1о сш1ыгъэ. Зэу джэгъуагъэ сыгу къыфитэджагъ. Сэри лъэшэу нэ джагъок1э л1ыжъыр къэсплъыхьагъ. Иш теплъэджэ хьазырэу сыхэплъагъ, ау л1ыжъми, иши шъуашэу апылъыр дэи сфэ1он слъэк1ыгъэп. Лыягъэ гори хэмылъэу къек1оу щытыгъ. Анахьэу сыгу зэ1угъэу сына1э зытесыдзагъэр л1ыжъым икъамыщ. Ащ фэдэ къамыщ гъэш1эгъон, к1эрак1э слъэгъугъэп: ык1 к1ы гъум 1эрыфэу, тыжьын къегъэчъэк1ыгъ, тыжьыныр ш1уц1абзэу саут тхыпхъэ дахэк1э ч1эгъэсэягъэу мыч1э зэмышъогъухэр хэгъэт1ысхьагъ. Къамыщ бзэпсыри псыгъоу, дэгъу дэдэу ш1ыгъагъэ.

Зэу сыгу къыридзагъ: «Мощ фэдэ л1ыжъ 1ап1эм афэдэ къамыщ к1эрак1э сыдк1э ищык1агъ? Къамыщыр къы1эпысыутэу к1эстхъужьмэ, сыдэу хъун?.. Мы л1ыжъыр нибжьи сэ слъэгъугъэп, тапэк1и сы1ук1эжьыхэнэпщтын».

– Уикъамыщ сыдэу къамыщ ш1агъуа! Сегъэплъ мыдэ, – ес1уагъ сэ л1ыжъым. Л1ыжъыр т1эк1урэ еджэнджэшыгъ, ау сыдэу щытми къамыщыр къысфищэигъ. Сэ къамыщыр згъэзагъэ, зэзгъэзэк1ыгъэ, ет1анэ сиш сыкъыхауи къык1эс1агъ.

– Мы къамыщыр л1ыжъым нахьи к1алэм нахь фэшъуаш!.. – с1уи фызэсыдзэк1ыгъ л1ыжъым.

– Ау умыш1ы, к1ал! – къыск1элъыджагъ ар. – Ук1эгъожьын!

Т1эк1урэ сычъэгъэ уж сыкъызэплъэк1ыгъ: л1ыжъыр шым къепсыхыгъэу, мыхъыжъахэу ныбэпхыхэр к1икъузэу слъэгъугъэ. Къэшэсыжьи, иш къыхауи, ет1анэ къыслъежьагъ. Сэ сыгук1э сыдэхьащхыгъ: «Л1ыжъ делэ гущ, иш мы1о-мыш1эжъымк1э сэ къыск1эхьан ыгу хэлъ».

Сызэплъэк1ы къэс л1ыжъыр сауж имык1эу къэчъэ, итеплъэ гуихэу нэхэшаеу щыт. Шым зыкъытриуфагъэу, уанэм мысысэу исэу, ябгэу, ицыхьэ зытелъыжьэу къыслъео. Сэри зэрэслъэк1эу сиш ор дэсыублагъ. Ау километрипл1 фэдиз къэсчъыгъэу сиш гъэнэфагъэу къыха1э фежьагъ. Адырэр а зытетым тетэу, шым теуфагъэу, къыригъэхъу зэпытэу къак1ощтыгъэ. Ч1ыналъэу тазфагу илъыми ренэу нахь псынк1эу къыщык1эщтыгъэ.

Хьакурнэхьаблэ сыкъызынэсым, сыгу къэк1оды фежьагъ. Сыд сш1эн джы? Чылэм сыдэхьагъэп. Щэхъураджэк1э къэс1уант1и, бжыхьэсэ жъуагъэм сыкъыхэлъэдагъ. Аузэ л1ыжъ мэхъаджэр къыск1эхьапэу хъугъэ. Сыгу к1одып1и, къамыщыр къыфыч1эсыдзыжьыгъ. Л1ыжъыр зэрэчъэрэм тетэу е1эбэхи, къамыщыр къыштэжьыгъ, къык1ыримыгъэчыхэу сауж къихьажьыгъ.

Щэхъураджэ Лабэ зыщыхэлъэдэжьрэм тыпэмычыжьэу л1ыжъ мэхъаджэр къыск1ахьи, апэрэ чаор сатхыц1э маш1оу къыхыригъэхыгъ. Мыхъыжъэу, зытри1ажэмэ къысхигъэт1ысхьэу, чы ц1ынэ лант1эмк1э зэпимыгъэоу ор къыздиш1эхыщтыгъэ. Арэу чэу ы1ыгъыр сатхыц1э къытреухэфэ, л1ыжъыр сауж имык1эу къысэуагъ. Ащ ыуж гугъуемыл1эу къыстекууагъ:

– Джары, сик1ал, о узып1угъэм е1ожь: мыщ фэдэ п1ук1эр ары нахь о къыпхэзэгъэщтыр! – збгъодэк1ыжьи к1орык1ок1э ежьэжьыгъ.

Ащ дэжьым сэ л1ыжъым утынэу къысихыгъэм нахьи бэк1э нахь лыузышхо сыгук1э зэхэсш1агъ. Зызэрэсш1ош1ыжьи, сипэгэгъэ бгъэкъагъи ащ дэжьым зэк1э щысхэзыжьыгъ. А зы сыхьатым къык1оц1 а л1ыжъ ябгэм зэк1э къысхиутыгъагъ…

Чэпэзэхэогъум тадэжь сыдэхьажьыгъ. Сыгук1и, сшъок1и сызэхэук1агъэу, хьэ ук1ыгъэм фэдэу, къэрабгъэу сятэшым ихьак1эщ сихьагъ. Сынап1э къэс1ати сызэплъэм, сыщтагъэу ч1ып1эу сызэрытым сыщыкъыгъ: сятэшым госэу а л1ыжъ мыгъо дэдэр щысыгъ. Л1ыжъми зыкъигъази ыгъэш1агъоу ынэхэр къыстенагъ, ет1анэ 1апэ къысфиш1и къэкууагъ:

– Мырыба ар, а к1элэ шъхьэпаер!

Сэ зысымыш1эжьэу къэзгъэчэрэгъуи хьак1эщым сыкъихъушъутыжьыгъ.

А мафэм щыублагъэу сэ сик1элэгъэ делагъэхэр хэсынагъ, ц1ыфым иц1ыфыгъэ пшъэрылърэ иц1ыфыгъэ напэрэ уасэу я1эр нахь къызгуры1оу сыхъугъ.

(К1эрэщэ Т. «Умыуцумэ къиуцук1 у1ук1эн»)