УНИВЕРСИТЕТ
ИТМО
Текстым фыкъеджэ, мыбы дакъикъищ нэхъыбэ ихьынукъым (фэ фыхуитщ къык1элъык1уэ текстым феджэну е нэгъуэщ1 къыхэфхыну).
Абы къыщынэмыщ1ауэ текстыр word форматк1э фхузэгъэпэщынущ.
Зауэ Ар къыщыхъуар, щIалэ, Iукрайнэращ, Пэлтавэ деж.
Дивизыр дагъэувауэ Бидонэр къыдэплът. ИщхьэмкIэ къыщыщIидзауэ къехыурэ къокIуэ: хэт щотхъу, хэт еуб, хэти йошхыдэ. Къэсщ аби, Iэдакъэ жьауз ищIри, къызэплъащ. СыкъимыцIыхужыпIэр иIэт, грэжданыскэм дыздыхэтат, аби Iармэ иIыгъыу, сэ полъку сIыгъыу! Унафэ ещI, нафшэ мыр штабым жери. Штабым сашэри дызэбгъэдэсащ, Iэджэ дигу къэдгъэкIыжу, Iэджэм я щхьэфэ диIэбэу… Бидонэр кэняч йофэ, сэ, кэняч сыхуемыфэу, къущхьэ аркъэ софэ. Нэху щыри, дыщызыбгъэдэкIыжым:
— Илэ,— жи,— иджы сэ пхуэсэфыну псом я щхьэу зы Iэщэ емынэ уэстынущи, умыкъэкIуэд: ар уиIэмэ, танки къыппэлъэщынукъым, сэмэлоти къыпщхьэщыхьэнкъым, пехотэ-бжьэхуотэми къыуакункъым. Зауэм ухэмыкIуадэу укъезыгъэлын Iэмэпсымэщ ари, хьэлэл пхухъу!— жери зы гаубицэжь цIыкIу сыбгъэдешэ, и пэр шэтвэр нэхърэ мынэхъ кIыхьу.
Берычэт бесын жесIэри, гаубицым зыщIэсщIэри пэзицым къэсшащ.
— Мыр дэнэ къыздипхар?— жи кэмэндирым.
— Бидонэм къызитащ.
— ЗэрыпщIынур сыт, мывэ хъурей иплъхьэу уризэуэну?
Абы хэту зы грузэвич къыIуолъадэ, топышэ къысхуешэри. Ар зэрилъагъуу ди инэралми и гур къызэрыгъуэтыжащ.
Сризэуащ сэ а гаубицыжь цIыкIум куэдрэ. ИджыикI сигъэшыпIыртIэхъуакъым сэ абы, зэ закъуэ фIэкIа.
Зэрыхъуаращ, йоуэри, нэмыцэм я зы Iэтакэр етхужьэжауэ, тIэкIу зызгъэпсэхуну гаубицым зыкIэрызгъэщIауэ сощхьэукъуэ. Жьы щIыIэ къепщэрти, жьыуэгъуэджэ лъыхъуэу хьэпшыр цIыкIу гуэр къакIуэурэ, мо си топыпэ хуабэм къыхуозэри йопщхьэ. Хьэпшыр къэхуэбэжар Iypex.
Ар сэ сщIа мыгъуэ! Нэмыцэр дзэ фIыцIэу къокIуэ щыжаIэм, сыкъыщылъэтри, топышэр изгъэлъадэщ аби, згъэуащ. Зэрызгъэуарауэ, уафэгум хьэ банэ макъ къыщоIу, цIыхум зыхуахьынур ямыщIэу. Фрицхэм я щхьэщыгум хьэ банэ макъыр къызэрихьэм хуэдэу, мэгужьейхэри, заублэрэкI аби, ягъэзэж. Дэри мыдэкIэ дахэуэм-дахэуэурэ я лъапсэр итхащ.
Зызгъэпсэхуну сытIысри зы тутыныжь сшыхьа къудейуэ, штабыр къоджэри сашэ. Сыздашам Жукуфыр губжьауэ щIэтщ, йокIукI-къокIукIри, мыдрей инэралхэри блын джабэм еупсеяуэ щытщ, я псэр IукIауэ. Мис жаIэри сыбгъэдашэ. Жукуфым сыкъызэрилъагъуу къэлыбащ:
— Аркъыми аркъым,— жи,— уэ хьэпшыркIэ умыузэдмэ, уи топыр зэрыбузэдын умыгъуэту ара! Ди напэр щIытепхыр сыт!— жи.— ХьэпшыркIэ мэзауэ жаIэу дунейм щхьэ дытебгъаIуэрэ? Сталиным сриджэмэ, слIо сэ жезбгъэIэнур иджы?
Мис апхуэдэу сыхьэт енкIэ къызэшхыдэщ, къызэшхыдэри, си гаубицыжь цIыкIур стрихыжщ аби, сыкъыщIихужащ:
— ДяпэкIэ жыжьэрэ гъунэгъуу бгъэдэвмыгъыхьэ топ зи цIэ!— жиIэри.— Бидонэм сэ сыгурыIуэжынщ,— жи.
Iейуэ си жагъуэ къищIащ сэ абдеж Жукуфым. Сэ абы къызищ!ар схуемыгъэхыу, тездзэри, Бидонэм деж сыкIуащ:
— Мыращ, си ныбжьэгъужь, Жукуфым схуэмыфащэ къызипэсри си гаубицэри стрихыжащ,— жысIэри.
Бидонэр хэплъэщ, хэплъэри:
— Жукуфым и гугъу умыщI,— жиIащ.— Ар Сталиным и замщ. Абы ищIа унафэри сэ скъутэну сыхуиткъым. Ауэ, топым къищнэмыщIа, сыт хуэдэ Iэщэ лIэужьыгъуэкIи къызэлъэIу,— жи.— Мор жыхуэпIэу Iэпэ зыхуэпшийр уэстынщ.
Куэд щIауэ сехъуапсэрт сэмэлотми, жесIащ:
— Си шыплIэ пылимотыр изгъэувэ хъун хуэдэу, зы сэмэлотыжь къызэт!— жысIэри.
Ерэхъу жиIэри, мазэ кIурц сигъакIуэщ аби, сэмэлотчикыу сригъэджащ. КIурцыр къэзухщ аби, Iирэдромым сишэри, хэдэ жиIэри сыхигъэдащ. Сэри къыхэсхыфынтэкъэ хъун хуэдэ — къыхэсхащ шагъдий щIэрымыхьэну зы сэмэлотыжь. Бидонэм зыхимыщIыкI Iэщэ лIэужьыгъуэ щыIэ, зэпиплъыхьащ абы лъэкI къимыгъанэу си сэмэлотыр. Зэпиплъыхьри:
— Уэлэхьи, Илэ,— жиIащ,— а грэждан зауэм щыгъуэ узытеса щолэхъужьым нэхърэ зыкIи мынэхъыкIэ мы къыхэпхар, угъурлы пхухъу!— жиIэри къежьэжащ.
Зы щафтур щIалэжь къуэдзэу къызатати, унафэ хуэсщIащ:
Мы шэнтхэр къихи, хьэуазэ изу илъхьэ!— жысIэри.— Сэ си гъащIэр Iэхъуэшыхъуэу къэсхьащи, ар нэхъ созэгъ.
Щабэм дыхэсрэ хьэуазэмэр къытщIихьэу дризэуащ дэ абы мазэкIэ, тхьэмахуэ къэс хьэуазэр зэтхъуэкIыу. ИужькIэ ди сэмэлот закъуэм фIэкIа Iирэдромым къытемынэжауэ, Жукуфыр нокIуэ:
— Сэмэлот дапщэ хьэзыру фиIэ?— жи.
— Зы фIэкIа диIыжкъым,— жаIэ.
— Дэнэ здэкIуар полъку псор?— къызэхеукIэ и нэщхъыр.
— Зауэм ишхащ.
— А гъуэгу мыгъуэм ежьэн, иджыпсту нэмыцэр сэмэлот мину къэлъэтэнущ, ди дзэр зэтребгъэукIэну ара узыхэтыр!— жери дакъэжь мафIэу къызэщIонэ.
— Иджыпсту уи гъунэгъу-уи жэрэгъухэм епсалъи, къызэгъэпэщ!
Си щхьэуз къызэбгъэпэщыжынт а дакъикъэм — нэмыцэ сэмэлотхэм, къуаргъыдзэм хуэдэу, уафэ лъащIэр яуфэбгъуауэ къокIуэ.
— Уэлэхьи, сэ си нэр къижу сеплъу ди дзэр схузэтремыгъэукIэн мы гъуэгу мыгъуэ къежьахэм! НакIуэ, минрэ дыхэкIуэдауэ щытми, тлъэкIыр тщIэнщ!— жысIэри, щафтур щIалэжьыр изгъэтIысхьэри, дылъэтащ.
Уафэкум хуэзэу зы пшэ фIыцIэжь итти, ди насыпым кърихьэкIащ жытIэри, дыкIуэщ аби, дыкъыхэтIысхьащ, дэ дыхэплъмэ къакIуэр тлъагъуу, езыхэр къаплъэмэ, дыкъамылъагъуу. Гъунэгъу къыщыхъум, щафтур щIалэжьым жызоIэ:
— Айдэ иджы, тормэзыр ети, уи шыплIэ пылимотыр къащтэ! жызоIэри.
Дахэуэр едгъажьэщ абдежи, сызижэгъуэным ираущIэ дэ абы етщIар! Зы сэмэлотищэ нэхъыбэ къэнэжагъэнтэкъым, заублэрэкIыу щагъэзэжам, мы дызыIууар Илэрэ щафтур щIалэжьымрэщ жаIэри. ДакIэлъилъщ аби, дызыщIэрыхьэр къедгъэпсыхым, дызыщIэрыхьэр къедгъэпсыхыурэ, псори къедудыха нэужь, гу лъызотэ, зы тIэщIэкIауэ цIыву зэрыкIуэжым. «УзгъэкIуэжым, тхьэр зыгъэпцI а Илэр сэращ!»— жысIэри, рулыр сыубыдщ аби, кIэлъизгъэлъащ. Мори мэцIыв, дэри дыкIэлъоIэ, мори мэцIыв, дэри дыкIэлъоIэ, дыкIэлъоIэри дыкIэлъоIэ — дыщIэрыхьэркъым, дыкъыкIэрохуж.
— Мы тхьэр зэбга гъущIыкIэжьым къыщыщIар сыт?— жысIэри, сыщыгубжьым, щафтур щIалэжьыр теIэбэри сигъэлъэгъуащ «фэтыджэн кIэнтхъ итыжкъым» жиIэу къытридзауэ.
«Сэ уэ фэтыджэн щхьэкIэ узыIэщIэзгъэкIмэ, си напэр фIыцIэщ!»— жысIэри, хьэуазэр иткудэщ, иткудэщ, къызэщIэзгъаплъэщ аби, изгъэлъри, мысыршмидым бгъурысхуащ. Вожэр щафтур щIалэжьым естри, сыкъикIщ, сэмэлот дамэмкIэ срижэщ аби, сылъэри мысырыжьым и дамэм сытепкIащ. Сызэрытелъэу мысырыжьыр ещIэщ аби, сыкъехуэхынум чутщ иIэжар! Щафтур щIалэжьыр губзыгъэти, и дамэ лъэныкъуэр ныпэщIигъакъуэри, дыкъызэтригъэнащ. Си гур къызэрыгъуэтыжри, мысырым и дамэ гуэрым срижэри… Бетэмалщ сэмэлотчик сырыхужьым сиукIынум иIэжар: и кIэрахъуэ къэгъэпкIар къыщишийм, лъапэкIэ сеуэри IэщIэзудащ, итIанэ и китил пщампIэр сыубыдри, кхъуэ шырым ещхьу кIийуэ къислъэфщ аби, къезутIыпщхьэхащ. Алыхьым ещIэ абы и Iуэху зэрыхъуар! Сэ абы и пIэкIэ ситIысхьэри, вожэр сыубыдщ аби, къезгъэгъэзащ.
Зы сэмэлоту дылъэтар, сэмэлот щибгъурэ сэмэлот бгъущIрэ сэмэлотибгъур къедгъэпсыхри, сэмэлотитIу дыкъэтIысыжакIэ, тхьэуэ мыр зи къурIэн!
Дешарэ делIауэ дыкъэтIысыжар, уэлэхьи, зы дакъикъэ зызамыгъэгъэпсэхуа.
— Тэварыщ Жукуфыр къоджэ!— жаIэри къэсащ.
Сыт сщIэнт, сытэджри сыкIуащ. СыкIуэщ аби, сыщIыхьэри, къызэрысIуплъэу Жукуфыр Iэнкун хъуащ — сыкъицIыхужат занщIэу! Тхьэм ещIэ абы и гум щыщIар, ауэ иужькIэ и гур къызэрыгъуэтыжри, дахэ къызжаIащ, герой сригъэщIыну си тхылъхэри иригъэхьат, Сталиным къахуидакъым:
— ХьэпшыркIэ зэуар герой ящIащ жаIэу ар хъункIэ Iэмал зимыIэщ!— жиIэри.
Уэлэхьи, ар и хэкIыжыкIэу геройм сыхэкIыжам!..